Historia

A historia da comarca, entre os ríos Belelle e Lambre, dános información de que nestas terras xa existen vestixios de organización social desde a época megalítica (anos 4000-2000 a.C.), pois máis de 118 “mámoas” se rexístran no veciño Monfero. Da cultura castrexa (s. VIII a.C. ata a romanización do século I d. C.) tamén quedaron pegadas significativas en forma de pezas escultóricas ou de orfebrería, como o Cuadrifaz de Pontedeume ou os torques de Centroña e de San Martiño do Porto. O mesmo ocorre coa romanización: a estela de S. Pedro de Grandal ou as vilas de Noville e Centroña certifican a existencia de formas de vida e técnicas de explotación agraria romanas. Coa aparición do Feudalismo (especialmente durante os séculos XI ao XIII) comezou o protagonismo dos mosteiros de Breamo, Caaveiro, Monfero e Montefaro, ata o ano 1270 coa fundación por Afonso X  “O Sabio” da vila e alfoz de Pontedeume, de señorío real ata o 1371, pasando con posterioridade á Casa de Andrade, condición que se mantivo ata a aparición, reflectida na Constitución de 1837, dos novos concellos.

Pontedeume fundouse xunto a unha ponte de madeira construída quizais en tempo da dominación romana, ponte da que tomou a vila o nome. Razóns económicas, de organización do territorio e de administración eficaz xustificaron a creación desta nova e tardía póboa á que se eximiu dunha serie de tributos, concedeuse mercado cada mes, pesca libre e foro de Benavente, e en cuxo alfoz, extremadamente fragmentado, integráronse unha trintena de freguesías situadas entre San Esteban de Perlío e o Divino Salvador de Coruxou; é dicir, todas aquelas terras que na comarca seguían pertencendo á xurisdición real, notablemente inferior á monástica pola presenza dos extensos coutos de Caaveiro e Monfero ou os dominios dos cabidos da catedral de Santiago e de Mondoñedo.

Nos seus primeiros cen anos de existencia, a póboa consolidouse como unha vila medieval, con catorce mazás repartidas por ámbolos dous lados do Camiño Real; a fonte do Chafarís, a praza Maior e unha igrexa (que foi quizais a que actualmente é a capela da Vera Cruz, na igrexa parroquial de Santiago). Todo iso rodeado dunha muralla con tres portas: a da Ponte, a da Vila e a de Porto, ás que posteriormente se uniron a do Postigo, na confluencia das rúas Atafona e Picho, e as de Sálga e Carnicería, na beiramar.

En 1371 Henrique II concedeulle a Fernán Pérez de Andrade III a xurisdición de Pontedeume e Ferrol, como pago polos servizos prestados na guerra civil que o enfrontou co seu irmán Pedro I. Titular do couto de Andrade e construtor do castelo na pena Leboreira, Fernán Pérez de Andrade III foi membro dunha das familias da nobreza comarcal que arrincara a principios do século XII con Fortunio Bermúdez e que medrou exercendo o cargo de prestameiro á sombra da nobreza condal, concentrando propiedades e encomendando aos mosteiros de Caaveiro e Monfero, onde se fixeron enterrar.

Fernán Pérez de Andrade III, alcumado O Bo, fundou o convento de Montefaro, substituíu a ponte de madeira por outra de pedra, coa capela e hospital do Espírito Santo (que deixou ao coidado dos frades do citado convento), e posiblemente construíu o pazo dos Andrade e ampliou o recinto amurallado coa inclusión da praza do Conde. Morreu en 1397 e foi enterrado en Betanzos. Este desapego cara á vila non o tivo outro membro destacado da familia: Fernando de Andrade, I Conde de Andrade, xeneral vitorioso nas guerras de Italia. Fernando de Andrade reedificou a capela maior da igrexa de Santiago de Pontedeume na que se fixo enterrar á súa morte, acaecida en 1541. Pouco antes, en 1538, fundara o convento de Santo Agostiño, hoxe Casa da Cultura, que cos restos renacentistas do claustro e a fachada do século XVIII é un dos monumentos máis sobresaíntes da vila. Co matrimonio da súa filla Isabel e Fernando Ruiz de Castro, a casa de Andrade uniuse á de Lemos. O seu mecenado, último dunha familia que mantivo o señorío ata a aparición dos concellos constitucionais (ano 1835), advírtese na Casa Consistorial e no retablo maior da igrexa de Santiago.

O crecemento que tivo a vila na Idade Moderna, froito da súa actividade pesqueira, industrial e artesanal, viuse freado pola peste de finais do século XVI (por mor da cal se construíu a hoxe desaparecida capela de San Roque na praza do mesmo nome), e polos incendios de 1533 e 1607. Outro incendio, o de 1621, saldado sen graves consecuencias, segundo a tradición pola intercesión de San Nicolás de Tolentino (venerado no convento dos frades agostiños), xustificou a conversión do Santo en co-patrón da vila. Xunto a estas sombras hai que contrapor algunhas luces: en 1580 Juan Beltrán de Anido fundou a Cátedra de Latinidade na casa da súa propiedade. Reconstruída en 1621 logo de sufrir o incendio xeral, ampliada en 1707 e reedificada en 1822, tras pasar por diversos usos hoxe é a sede da Biblioteca Municipal. Entre 1672 e 1680 o indiano Andrés Copeiro y Parga reedificou a igrexa das Virtudes que mandara construír a finais do século XIV Nuno Freire de Andrade. O seu retablo maior de columnas salomónicas e relicarios, realizado no século XVIII, é obra destacada do Barroco. E, sobre todo, destaca o mecenado do arcebispo de Santiago Don Bartolomé Rajoy y Losada, fundador das primeiras escolas permanentes, para cuxa subsistencia asignou as rendas das lonxas que mandou construír xunto ao porto; e reedificou entre 1756 e 1763 a igrexa de Santiago, notable obra proxectada por Frei Manuel de los Mártires e executada por Alberto Ricoy. Entre o seu rico mobiliario destacan o Santiago Sedente de finais do século XIV; o Cristo da Vera Cruz, do século XVI; o das Ánimas, probablemente obra do afamado escultor Xosé Ferreiro; e o paso do Nazanero, de José Gambino. Obras ás que habería que engadir dúas pezas de ourivaría de gran valor: o Portapaz doado por Fernando de Andrade e a Custodia doada polo arcebispo Rajoy, reprodución do Altar Maior da Catedral de Lugo.

O Pontedeume medieval, tras desbordar a muralla na Idade Moderna, tivo unha grande expansión. O proceso comezou coa desamortización do convento de Santo Agostiño, cuxa igrexa foi demolida para abrir en 1867 a avenida de Rajoy, necesaria para unha rápida comunicación coa estrada da Coruña. Esta estrada foi construída en 1856, nun proxecto que incluíu a substitución da ponte antiga, obra que non se acometeu ata 1863.

Cara o oeste, a necesidade de favorecer o acceso á estación do ferrocarril xustificou a expropiación, en 1904, da horta e pazo del duque de Alba e a apertura en 1911 da avenida de Lombardero, á vez que se decidiu deixar a parte norte como espazo non transferible: o Xardín de Lombardero. En 1936 desapareceu o resto do pazo ampliándose notablemente a praza do Conde, onde, en 1952, se construíu o mercado e desde 1977 vense celebrando o sabatino e popular Feirón.

A expansión gañando terreo á ría non foi menor: o embarcadoiro, en principio un estreito espazo ao pé da muralla, tivo diversas ampliacións, desde a favorecida en 1863 polo deputado Frutos Saavedra ata a ampliación da década dos sesenta do século XX. Cara o leste, a desecación das marismas comezou nas Gabarras, onde se construíu entre 1947 e 1951 un tramo da avenida Ricardo Sánchez e en 1954 o parque Alcalde Sarmiento. Este proceso rematou co actual paseo marítimo (inaugurado en 1996).